Kozmolojik Unsurlar:
Evrendeki olguları anlama ve açıklama isteği, insanın bilinen tarihi boyunca vazgeçemediği bir çaba olmuştur. Evrenin kaba bir gerçek olduğu, açıklanmaya ihtiyaç duymadığı şeklindeki düşünceler insanları bu çabasından alıkoymaya yetmemiştir (Pay, 2016: 49). Mevlevîliğin çıkış noktası olarak nitelendirebileceğimiz varoluş serüvenini keşfetme ve Tanrı bilgisine daha çok yaklaşma çabası bu geleneğin yollarının kozmolojiyle kesişmesine sebep olmuş ve bu durum Mevlevîliği ve Mevlevî ayin geleneğini kozmolojik unsurlarla açıklama çabasını beraberinde getirmiştir. Günümüzde ise ayin geleneğinde var olan her türlü davranış ve sembolün evrensel prensiplere
dayandırıldığı ve ayin geleneğinin kozmolojik unsurlarla olan ilişkisinin boyutlarının
açıklandığı araştırmaların varlığı dikkat çeker. Kozmoloji ekseninde ayin geleneğindeki
sembolik davranış ve figürlere yönelik çeşitli açıklamalar getirilen bu araştırmalarda,
sembol ve mana ilişkisinin niteliği evrensel işleyişle doğrudan ilişkilidir. Bu doğrultuda
kalıplaşmış düşüncelerle konuya yaklaşmak yerine evrenin sonsuz olanaklarını içinde
barındıran bir perspektif dikkat çekicidir. Yapılan araştırmaların yanı sıra görüşme
kişileri içerisinde ayin geleneğini kozmolojik unsurlarla açıklayan kişiler de dikkat
çekmiştir. Bu kişiler içerisinde yer alan Yurdal Tokcan, ayin geleneğinde dervişlerin
rolünü kozmolojik eksende açıklayan görüşme kişilerinden birisidir. Ayin geleneğiyle
ilgili ilk olarak sema eden dervişlerin dönerek oluşturdukları manyetik alandan bahseden
Tokcan (Kişisel Görüşme, 27.05.2015), dervişlerin ilahi enerjiye ulaşabilmelerinde etkili
olan dönme enerjisi konusuna şu açıklamaları getirmiştir:
Sonuçta durağan enerjiyi hareket enerjisine çeviriyorsunuz. Hareket enerjisine çevrildiği anda bir takım enerji girişlerine açık hale geliyorsunuz. Enerji akıyorsa çünkü elektiriğin yapısında şey vardır elektrik atomuna buradan bir tane vurduğunuzda buradan bir tane düşer değil mi? Basit anlatımıyla. Demek ki hareket haline geçtiğimiz anda artık vücudumuz o döngüyle beraber kâinat enerjisini almaya başlıyor.
Dönme enerjisinin etkisiyle ilahi enerjinin bedene çekilebilmesi ve ruhun ilahi bir
düzleme yükselmesi iddiası çerçevesinde bedensel olarak da bir yükseliş söz konusudur.
Dervişlerin toplu sema yaptıkları esnada dönme enerjisinin etkileri Burhan Yılmaz'ın
"Bilinmeyen Mevlâna" isimli kitabında şu ifadelerle yer alır: "Mevlevi dervişleri
istedikleri an o ruhsal enerjileri sema tekniği sayesinde trans hale girerek, toplayarak
manyetik alan yaratmaktadırlar" (Yılmaz, 2010: 75).