Metinler gerçeklikle ilişkileri, işlevleri ve yazılış amaçları bakımından sınıflandırılırlar. Bu açıdan metinler, sanatsal ve öğretici metinler olmak üzere ikiye ayrılır.
Sanatsal ve öğretici metinlerin özelliklerini şu şekilde sıralayabiliriz:
Sanatsal metinlerde sanatçının amacı okuyucuda estetik zevk uyandırmak ve kurduğu dünyaya okuyucuyu çekmektir.
Sanatsal metinlerde yan anlam değeri taşıyan ve okuyucunun anlayışına, sezgisine bırakılan ifadelere yer verilir, mecazlı ifadeler kullanılarak anlatıma çağrışım ve duygu değeri kazandırıp okuyucunun yeni ve farklı anlamlar çıkarabilmesi amaçlanır.
Sanatsal metinlerde gerçeklik, değiştirilerek ve yorumlanarak aktarılır.
Bu metinlerde dil şiirsel işlevinde kullanılır.
Öğretici metinler bilgi vermek amacıyla yazılan metinlerdir.
Bu metinler hayatın gerçeklerini, tarihi olayları, felsefi düşünceleri ve bilimsel gerçekleri anlatır.
Öğretici metinler genellikle kelimelerin ilk anlamlarıyla oluşturulduklarından her okuyucuda aynı izlenimi bırakır.
Öğretici metinlerde gerçeklik değiştirilmeden verilir.
Bu metinlerde dil göndergesel işlevinde kullanılır.
Sanatsal Metinlerle Öğretici Metinlerin Gruplandırılması
Metinlerin işlevleri bakımından iki gruba ayrıldığı belirtilmiş, sanatsal ve öğretici metinlerin özellikleri verilmiştir.
Metin türleri, sanatsal ve öğretici metin olmak üzere şu şekilde gruplandırılabilir.
Şiir, roman, hikâye, masal, fabl ve tiyatro sanatsal metinlerdir.
Mektup, günlük, anı, biyografi, gezi yazısı, söyleşi, haber yazıları, fikra, deneme, makale, eleştiri, röportaj, söylev ve mülakat öğretici metinlerdir.
Anlatmaya Bağlı Metinlerin Gruplandırılması
Anlatmaya bağlı metinler öğretici ve sanatsal metinler olmak üzere gruplandırılabilir.
Roman, hikâye, halk hikâyesi, destan, masal ve fabl gibi metinler anlatmaya bağlı sanatsal metinlerdir.
Deneme, fıkra, eleştiri, biyografi, deneme, gezi yazısı gibi metinler anlatmaya bağlı öğretici metinlerdir.
Anlatmaya Bağlı Metinler
Metinleri, Kullanılan Anlatım Türüne Göre Gruplandırma
Sanatsal metinlerde ağırlıklı olarak öyküleme, betimleme ile coşku ve heyecanı dile getiren anlatım türleri kullanılır.
Öğretici metinlerde ağırlıklı olarak açıklama ve tartışmacı anlatım türleri kullanılır.
Anlatmaya ve Göstermeye Bağlı Metinlerin Özellikleri
Anlatmaya bağlı edebi metinler destan, masal, halk hikâyesi, hikâye ve roman gibi metinlerdir.
Göstermeye bağlı edebi metinler ise tiyatro genel başlığı altında toplanmaktadır.
Bu metin türlerinin hem ortak hem de birbirinden farklı özellikleri vardır. Şimdi bu özellikleri görelim.
Bu metinlerin ortak özellikleri şunlardır:
Her iki metin türü de giriş, gelişme ve sonuç bölümlerinden oluşur.
Her iki metin türü de bir olay veya bir durum çevresinde gelişir.
Her iki metin türünde de olaylar belirli bir zaman diliminde geçer.
Her iki metin türünde de dil daha çok şiirsel işlevinde kullanılır.
Her iki metin türünde de insanların başlarından geçen ya da geçebilecek nitelikteki olaylar gösterilir.
Her iki metin türünün de bir yazarı vardır.
Her iki metin türünde de yer, zaman ve kişi unsurları vardır.
Bu metinlere ait farklı özellikler ise şunlardır:
Anlatmaya bağlı metinlerde, ele alman olayların anlaşılması için ayrıntılı tasvirlere yer verilir.
Anlatmaya bağlı metinlerde olayın veya durumun mutlaka bir anlatıcısı vardır.
Göstermeye bağlı metinlerde olaylar, sahnede canlandırılarak sunulur.
Göstermeye bağlı metinlerde parantez içi açıklamalar kullanılır.
Göstermeye bağlı metinler diyaloglardan oluşur.