Şükrü OKUDAN

Şükrü OKUDAN


DÜNYAYI İDARE EDEN ŞİRKETLER – 1 (2)

03 Mart 2016 - 00:01

ŞİRKET GÜCÜNÜN BAŞLANGICI
Öncelikle şunu hatırlatmakta fayda olacaktır, modern şirketler 15. ve 16 yüzyıl Hollanda ile İngiltere’nin büyük tacirlerinin doğrudan sonucudur. Bu şirketler, kralların büyük yabancı topraklarda, devlet gibi davranma yetkisi ve ayrıcalığı verdikleri sınırlı sorumlu, ortak hisseli yapılanmalardı.
Bunun en iyi örneği Hollanda Kralı’nın 1602’de, Afrika’nın güney uç noktasındaki Ümit Burnu ile Güney Amerika’nın uç tarafında yer alan Macellan Boğazı arasındaki su ve toprak alanlarında Birleşik Doğu Hindistan Şirketi’ne Hollanda’nın ticaret tekeli ayrıcalığını vermesidir.
Verilen bu ayrıcalıklar, ittifaklar oluşturma, anlaşmalar düzenleme, askeri güç yapılanması, yeni topraklar işgal etme, kale yapımı gibi mevzuları kapsamaktaydı. O kadarki bu yapılanma İngiliz Donanmasını yenip, Portekiz’i bertaraf ettikten sonra günümüzdeki Endonezya sınırları içerisinde hegemonyalarını kurdular. Oluşturdukları, halka verilen ve nihayetinde halkın topraklarını, varlıklarını ellerinden alan bir borç sistemiyle çok büyük araziler elde ettiler.
Ayrıcalıklı şirket, halkın kendi topraklarında çeltik üretmesini yasakladı ve kendisini besleyecek yiyecek üretemeyen halk da yüksek fiyatlarla şirketten pirinç almak zorunda kaldı. Bu arada lokal ekonomi tükenirken halk da sefalete mahkum kaldı
19. yüzyıl başı 1800’lerde İngiliz Doğu Hindistan Şirketi, Çin’den çay ihraç edip afyon ile ödeme karşılığında bir ticari sistem kurdu. Çin, meydana gelen sosyal ve ekonomik çökmeye karşılık İngiliz tacirlerin depolarındaki afyona el koydu. Böylelikle 1832 – 1842 yıllarındaki Afyon Savaşı başlamış oldu. Bu savaşın neticesinde İngilizler savaş tazminatı olarak Çin’e, İngiltere’ye büyük bir bedel ödenmesi, Çin’in beş limanına ticaret için serbest giriş izni ve Çin’de suç işleyen kendi vatandaşlarının İngiliz Mahkemelerinde yargılanmasını kapsayan bir anlaşma için büyük baskı yaptı. Maalesef ki bu maddeler, düzenlemeler güçlü(!) kuzey milletlerinin zayıf güney milletlerine zorladığı çağdaş “serbest ticaret” anlaşmalarının ilkleriydi.
Şirket ayrıcalık belgesi (charter), kraliyet tarafından verilen ve ilgili şirketin yaptığı zararlardaki sorumluluğunu, şirketteki yatırımın bedeline göre sınırlayan bir ayrıcalıktı – kişisel olarak bir vatandaşa tanınmayan hak. –
ABD’DE ŞİRKETLERİN UZAKTA TUTULMASI
Ekonomik gücü Japonya’ya ve Avrupa’ya karsı azalmasına rağmen ABD, IMF, Dünya Ticaret Örgütü, Bileşmiş Milletler, Dünya Bankası gibi uluslararası yapıların biçimlendirilmesinde etkin oyun kurucu olarak kalmaya devam etmektedir.
Aslında işin en ilginç kısmı ise Amerika, İngiliz Kralları ve sarayı tarafından sömürge ekonomilerinin üzerinde kontrol sağlamak için imtiyazlı, ayrıcalıklı şirketlerin güçlerini kötüye kullanmalarına karşı yapılan bir devrimden doğmuştur.
Sömürgelerden elde edilen hammaddeler, üretimde kullanılmak için İngiltere’ye gönderilirken, üretilen ürünlerde tüketiciyle buluşması için sömürgelere, kolonilere gönderiliyorlardı.
Ayrıcalık verilen şirketler, kişilerin ve hükümetin kontrolündeydi. Şirketlere ayrıcalık verme yetkisi Federal Hükümete değil, vatandaşları olabildiğince bu işin tutmak için Eyalet Hükümetleri’ne verilmiştir. Ayrıca şirket, ayrıcalık belgesinde hususi olarak belirtilen iş konularında faaliyet yapabiliyordu. 1800 senesi itibariyle, sadece 200 şirket Eyalet Hükümetleri tarafından verilmiş ayrıcalık belgesine sahipti.
NOT: Haftaya “ Dünya’yı İdare Eden Şirketler – 2 – ‘İç Savaşın Etkileri’ ”

FACEBOOK YORUMLAR

YORUMLAR

  • 0 Yorum